شاه ترابی:بیشتر رمان ­های سلطان­ زاده در ژانر اجتماعی قرار می ­گیرند

مرتضی شاه ­ترابی آخرین منتقدی بود که درون­مایه در داستان­های آصف سلطان­زاده را مورد بررسی قرار داد. شاه­ترابی عنوان کرد: محدوده­ی صحبت­هایش رمان­های پنج­گانه: دوزخ عدن، سفر خروج، سینماگر شهر نقره، دریغا ملاعمر وگاوهای برنزی است. وی در ابتدا چیستی درونمایه را واکاوی کرد و گفت: به طورخلاصه، درونمایه همان اندیشه غالب وحاکم بر داستان است که به طور ضمنی وتلویحی بیان می‏شود و سراسر داستان را در بر می­گیرد؛ اندیشه‏ای انتزاعی که از طریق حوادث، شخصیت‏ها، روابط و نظایر آن در داستان تجسم می‏یابد و به‏طور معمول، بیانگر درک معنا‏داری از تجربه هایی است که نویسنده در زندگی کسب کرده است. درونمایه همان‏طور که ارتباط دهنده‏ی بین اجزا و عناصر داستان می‏باشد، از هماهنگی و ارتباط بین همان اجزا نیز استخراج می‏شود.
شاه ترابی تاکید کرد: باید توجه داشت که درون­مایه و موضوع یکی نیستند؛ موضوع دربرگیرنده پدیده‏ها و حادثه‌هایی است که داستان را به وجود می‏آورد و درونمایه را می‏سازد. ولی درونمایه دربرگیرنده نگاه نویسنده به آن موضوع است. به همین ترتیب، درونمایه هر داستان به طور معمول، به شکل گزاره‏ا‏ی خبری بیان می‏شود، ولی موضوع در قالب واژه‏ای ساده یا مرکّب. مضمون را می‏شود در یک جمله گفت و در بیشتر موارد شبیه جمله‏های قصار است. درواقع، نویسنده با درونمایه از خواننده خودش می‏خواهد تا از دید او به موضوع داستان نگاه کند.
در نهایت این را هم توجه داشته باشیم که ممکن است برخی از داستان‏ها درون­مایه مشخصی نداشته باشند که داشتن یا نداشتن آن به سبک و ژانر داستان برمی‏گردد.

بودن یا نبودن درونمایه در رمان­های سلطان­ زاده
حالا آیا می­توانیم در رمان­های سلطان­زاده به دنبال درونمایه باشیم؟ آیا انتظار دورنمایه داشتن از رمان­های ایشان انتظار به جا مناسبی است؟ بیاییم یک نگاه ژانریک با رمان­های سلطان­زاده داشته باشیم:
می­توانم ادعا کنم اکثریت قریب به اتفاق رمان­های پنج­گانه سلطان­زاده به لحاظ ژانریک در ژانر اجتماعی قرار می­گیرند، بر تأثیرگذاری عمیق شرایط اجتماعی- اقتصادی روی اشخاص و شخصیت­های داستان و حوادث تأکید دارند و نوعی نگاه انتقادی به جامعه و اجتماع دارند.
بنابراین، ژانر غالب رمان‏های سلطان­زاده تا به اینجا ژانر اجتماعی است با این توضیح که در تقسیم­بندی و وابستگی ژانریک یک رمان می­شود اثر را در چند ژانر ببینیم، ولی همین اجتماعی بودن ژانر غالب رمان­های او کفایت می­کند تا انتظار داشتن درونمایه را از آثار او داشته باشیم. چون ژانر اجتماعی درونمایه گریز نیست.

موضوع شناسی رمان‏های سلطان­زاده
به لحاظ موضوعی: «دوزخ عدن» رمانی در موضوع مهاجرت است، مهاجرت از افغانستان. سفر خروج هم همین طور. سینماگر شهر نقره اما موضوع اصلی­اش مهاجرت نیست، گرچه مهاجرت را هم در درون خودش دارد و از آن صحبت می­کند. با این حال، موضوعش زندگی هنرمند افغانستانی در جنگ‏های داخلی و بی­ ثباتی سیاسی افغانستان است، زندگی یک هنرمند سینما. دریغا ملاعمر موضوعش زندگی و شخصیت ناپیدا و سایه­وار رهبر طالبان، ملاعمر است و گاوهای برنزی، موضوعش: تناسخ انسان­هاست، تناسخی تحت تأثیر نارضایتی سیاسی و اجتماعی.

معناشناسی رمان­های سلطانزاده
در معناشناسی رمان های سلطانزاده به دو لایه‏ی معنایی ارجاعی و آشکار اشاره می کنم: منظورم از معنای ارجاعی همان معنای محسوس یا خلاصه رمان است، منظورم از معنای آشکارش هم همان ایده‏ی مضمونی یا پیام داستان است.

در سطح معنای ارجاعی، سفر خروج ماجرای مهاجرت فردی افغانستانی به نام موسی است که از ناامنی‏ها و نابسامانی­های سیاسی و اقتصادی افغانستان به ایران مهاجرت می­کند و تصمیم به ماندگاری در اینجا دارد، اقامتش در ایران همزمان با انتخابات ریاست جمهوری و اغتشاشات سیاسی پس از انتخابات سال 1388 در ایران است. موسی ناخواسته در بستر یک سری مشکلات سیاسی و اجتماعی می­افتد و در اینجا هم به وضعیت مطلوب و دلخواهش نمی­رسد و پس از مواجهه با رنج‏ها و مشکلات بسیار به سوی افغانستان بازگردانده می­شود. رمان سفر خروج تلاش می­کند نوعی آگاهی نسبت به ناملایمت­ها و دشواری­های اجتماعی و فرهنگی مهاجرت ارائه کند، ناملایمت­هایی که در جامعه میزبان پیش روی مهاجر افغانستانی است، مهاجری که برای رسیدن به زندگی و معیشت بهتر خانه و کاشانه و وطنش را ترک می­کند.
«سینماگر شهر نقره» در سطح معنای ارجاعی، ماجرای هنرمندی افغانستانی به نام آصف است که در دوران جنگ­های داخلی به پاکستان و ایران مهاجرت کرده و در ایران به تحصیل هنر سینما پرداخته است و پس از اعلان آشتی ملی توسط دکتر نجیب تحصیلش را ناتمام گذاشته به افغانستان برمی­گردد و سینماگر کوچکی می­شود که از طریق امکانات محدود ویدیوی خانگی مردم را با سینما آشنا می­کند. داستان سرنوشت او زمانی خواندنی­تر می­شود که اسیر نیروهای طالبان می­شود و تلاش می­کند با هنر قصه­گویی­اش از طریق ویدئو و تلویزیون، اعدام خودش را به تعویق بیندازد. این رمان بیانگر مظلومیت هنر و هنرمند در جامعه افغانستان و در عین حال، تاثیرگذاری قدرتمند هنر بر جامعه است، هنری که حتی می تواند مخالفان خود را هم جذب کند.
«دریغا ملاعمر» در سطح معنای ارجاعی، زندگی و شخصیت رهبر طالبان ملاعمر است، شخصیتی که توهم و آرزوی پادشاهی و کشورگشایی دارد و برای رسیدن به این آرزو تلاش و تکاپوی خود را دارد. در سطح معنای آشکار هم، این رمان، تلاش می کند ناکارآمدی و بی اساس بودن تفکر طالبانی و پیروان و همفکران ملاعمر را در جامعه امروز نشان دهد.
«گاوهای برنزی»، پنجمین رمان سلطان­زاده در سطح معنای ارجاعی، ماجرای جامعه­ای است که حکومتی دست‏نشانده با توسل به استبداد و به پشتوانه اشغالگران بیگانه آن را اداره می­کند و می کوشد تا اندیشیدن و تخیل را از شهروندانش سلب کند. نفرت از استبداد و اشغالگر در جامعه به تدریج خودش را نشان می­دهد و تبدیل به یک اپیدمی می­شود و به تناسخ انسان به حیوان می­انجامد. در سطح آشکار، این رمان هشداری است به حکومت های دست نشانده و مستبدی که حقوق شهروندی اتباع و شهروندان خود را قربانی منافع و خواسته­های اشغالگران و حامیان سیاسی خود می­کند.
به لحاظ موضوعی یک تحول موضوعی در رمان­های نخستین و واپسین آصف سلطان­زاده می­بینیم. رمان­های نخست در موضوع مهاجرت هستند، سپس موضوع زندگی یک هنرمند افغانستانی در خود افغانستان، سپس زندگی و شخصیت یک رهبر سیاسی به نام ملاعمر و در نهایت تناسخ مردمان و اعتراض سیاسی.